Топоздор өлкөбүздүн жайы салкын, кышы суук болгон аймактарында багылат. Анын эти, сүтү, териси, жүнү, ал тургай мүйүзү да пайда алып келет. Жайыттан өз жемин таап жеп, катуу кышта гана кол караган топозду багып келе жаткан алайлык фермер топоз багуунун машакаты жана пайдасы, сырлары менен бөлүшөт.
«50 ТОПОЗУМДУ КӨЧКҮ, 17 ТОПОЗУМДУ УУРУ АЛДЫ»
Биздин аймак бийик тоолуу болгондуктан топоз багууга ыңгайлуу. Топоз аба ырайынын катаал шарттарын оңой көтөрөт. Кар күрткүдө, башка мал учуп кете турган аска-зоолордон тумшугу менен карды түрткүлөп чөп таап жейт. 2000-жылы 10 топоз сатып алгам. Башын көбөйтүп отуруп 350гө жеткирдим. Бирок 2012-жылы кар калың жаап, кыштоодо 50 топоз көчкү алдында калды. Канча мээнет кетирип баккан малың заматта жок болуп калса, ичиң ачышып, зээниң кейийт экен. Четинен сатып үй салдым, машина, трактор алдым. Топоз багуунун кирешесин билип калган соң кайра көбөйтүүгө кириштим.
2017-жылы Алтын-Мазар жайлоосунан 17 топозумду уурдап кетишти. Нары-бери чапкылап таппай калдык. Короодо 50 эле топозум калды. Кайра көбөйтүп отуруп 200 башка жеткирдим.
Жайкысын көбүнчө Тараша жайлоосунда багабыз. Илгери Союз кезинде ошол жайлоодо райондун топоздору багыла турган кашар бар болчу. Азыр менин кашарым да ошол жерде.
Мал бакканга балдарым жардам берет.Топоз үчүн чабан жалдайм. Бизде 6 ай кыш болот. Кышында суук -40 градуска чейин жетет. Кыш оорлоп, карышкырлар кайра-кайра кол сала баштаганда кашарда багабыз. Аларга кышкыга деп жылда 5500-6000 түк чөп сатып алам, бир даанасы 130 сомдун тегерегинде. Чабанга бир топоз үчүн айына 250-400 сомго чейин айлык төлөйм. Өзүм 2 апта сайын барып кабар алып турам. Керек учурда кошо карап, багышам.
Бир жылда 2 жолу кара сан, шарп, бруцеллёз ооруларына каршы дарылатам. Ага 15 000 сомдой акча кетет.
Туут март айында башталат. 100 топоздон орточо 70тей мамалак алсак, анын 20-25тейин карышкыр жеп кетет. Өкмөт карышкырларды атайын аттырбагандыктан өзүмдүн жана айылдын малын, топозун жеп кетпесин деп мергенчилерди жалдайм. Алар атып келип көрсөткөн ар бир карышкыр үчүн 5000 сомдон берем. Былтыр 20 карышкыр атышты.
Чоң букалардын салмагы 600-800 килограммга чейин жетип, таза 300-400 килограмм эт берет. Чоң инектердин салмагы 300-350 килограммдын тегереги болуп, 120-160 килограмм таза эт берет. Союп сатсаң 1 килограммы 300 сомдон болот. Тирүү сатсаң букалары 70 миң, инектери 40 миң, 7 айлык мамалактары 20 миң сомго чейин сатылат. Көбүнчө кышында согумга деп алып кетишет. Дүңүнөн сатып алып кеткендер да көп.
«ЭТИ, СҮТҮ – ТАМАК, ЖҮНҮ – БУЮМ»
Этинен мурда да тилине кардарлар көп. Аны сонуркап жешет. Алдын ала буюртма беришет, мен сатпай, соопчулук үчүн деп бекер берем.
Инектерин сааса 1-2 литрге чейин сүт берет. Бизде мүмкүнчүлүк жок болгондуктан саабайбыз.Топоздун сүтүндөй майлуу сүт жок. Андыктан энесин эмген мамалактар бат торолушат, чыйрак өсөт. Туулгандан жарым сааттан кийин энесин ээрчип басууга жарап калышат.
Сүтүн ичкен адам кайраттуу, ток жүрөт. Сүтүнүн бетиндеги каймагы 2 элиге жетет. Айраны коюу, кашык сайсаң тик турат. Табыптар сүтү көп ооруга дары дешет. Каймагын чогултуп сызгырып сары май алууга, сүзмөсүнөн курут кылууга болот. Биздин айылда курут кылгандар жок, аны бизден ары чоң тоолорду өрдөп кеткен айылдагылар жасашат.
Өтүн эмчи-домчулар элдик медицинада кургатып пайдаланышат.
Жүнү май-июнь айында кыркылат. Бизде адам жетишсиз болуп кыркпайбыз. Жүнү менен кылынан кийме чач, аркан, боз үйдүн курчоо жиптери, кулундарды байлаганга желе, аттын жүгөнү, басмайыл сыяктуулар жасалат.
Сөөгүнөн, мүйүзүнөн сувенирлерди, бычактын саптарын жасап жүрүшөт. Терисин иштетип бут кийим чыгарса болот деп угам. Тезеги болсо отун. Топозду көлүк катары пайдаланса болот, чоңдору 100 килограммга чейин жүк көтөрө алат. Кыскасы, эти, сүтү, айраны тамак, жүнү буюм, жүк артсаң көлүк боло турган жаныбар.
Канчалык азабына чыдап баксаң, кирешең да ошончолук көп болот. Мээнетиңди көп эселеп актайт. 6 баламды мектепте, жогорку окуу жайда окутканга да топоздордун акчасы керекке жарады.
«ТАЗА ЖАНА АШЫКЧА ЧӨП ЖЕБЕГЕН ЖАНДЫК»
Топоз уйга караганда таза. Эч качан алды чыла болбойт. Чөптү аз жейт. 10 уй жей турган чөп 25 топозго жетет. Тойгондон кийин жатып алат. Адамдар мамалактарын сонуркап карап койсо көз тийип, ооруп калат. Көздөрү чылпактап, алсырай түшүшөт. Андыктан аларды элге көрсөтпөй ээн жерде багып чоңойткон жакшы. Топоз катуу уруп-согуп койгон адамды эстеп калып, ылайыгы келгенде андан өч алыш үчүн кубалашы да мүмкүн. Ит-куштан мүйүзү менен коргонот.
«КЫШЫНДА БОРООНГО КАЛЫП, КҮРТКҮГӨ ТЫГЫЛГАН КҮНДӨР БОЛОТ»
Мамалактары туулганда 10-13 килограммдын тегерегинде болот. Ноябрь айында мамалактарды энесинен өзүнчө бөлүп, кийинки жылдын май айында топоздор тобуна кошобуз.
Канымжан Усупбекова
koom@super.kg