Кыргыз туусуна 30 жыл! Мамлекеттин тууларына тарыхый саресеп

3-мартта Кыргыз мамлекетинин негизги символдорунун бири - туубузга 30 жыл толот. Бул маара­кени утурлай министрлер кабинетинин, Билим берүү жана илим министрлигинин, Ош облусундагы ыйгарым укуктуу өкүлдүн, Ош шаардык мэриясы­нын буйругуна ылайык олут­туу иш-чаралардын пландары түзүлүп аткарылууда. Ошолордун алкагында Ош мам­ле­кеттик юридикалык институтунда да алгы­лыктуу иш-чара­лар болуп жатат.

Жогорудагыларды эске алуу менен биз кыргыз тууларынын тарыхына саресеп салып, окур­мандарга, айрыкча жаш муунга төмөнкү макаланы тартуулап жатабыз.

Кыргыздар Борбордук Азия чөлкөмүндөгү эле эмес, дүйнөдөгү эң байыркы элдерден экендигибиз талашсыз чындык. Дагы бир ар­тык­­чылыгыбыз алакандай жерге баткан кыргыз эли, байыртадан бүгүнкү күнгө чейин өз элдик касиеттери менен катар эле өз мамле­кетин, элин-жерин, улуттук өзгөчө­лүктөрүн, тилин, маданиятын, каада-салтын, үрп-адатын сактоо менен өз тууларын да сактап кал­ган эл. Анткени кыргыз эли тээ алмустактан бери эле өз туусуна ээ бо­луп, туу­га өзгөчө маани берип, маанилүү символ катары көздүн каре­гин­дей сактап келген.

Туу башка элдердей, мамлекеттердей эле кыргыз­дарда да маанилүү мамле­кет­тик символ катары бардык мез­­гил­дерде өзгөчө кастарланып, көзөмөлдө болуп келген. Даңа­за­луу кыр­гыз эли тууну мам­ле­кеттик өзгөчө белги катары баалап, мам­­лекет­тин негизги белги­леринин катарында сактап келген. Алар­дын ката­рында кыр­гыз урууларынын, урук­та­ры­нын коопсуз карым-кат­наш­тарын кам­сыз кылуучу бирдиктүү аймак, бардыгына таан­дык бирдиктүү эко­­но­микалык уклад, бир­дик­түү тил (же тилдер), бир­­диктүү маданият, салт-санаа, үрп-адат, жалпыга таандык бир­дик­түү администра­ция­лык-аймак­тык баш­­каруу ыкмасы, мамлекет­тик символдор: туу, тамга (герб), мамлекет баш­чы­сынын ордосу ж.б. нерселерди атоого болот. Демек, жогоруда­гы­­лар­дын негизинде кыргыздар, өз мамле­кет­түүлүгүнүн өнүгүү доор­лору­нун бардык мез­гилдеринде, доор­ло­рунда тууну негизги сим­вол катары аздектеп, өзгөчө сактап кел­генин баамдоого болот. Бул тарыхый чындыкты эске алуу керек.

Чынында эле байыркы биздин бабаларыбыз, акылдуу мамлекет башчылары кыргыз элинин туусун өзгөчө кастарлап, маани берип сактап келишкен. Туулар ата-бабалардан кийинки муундарга мурас катары өткөрүлүп, ага бол­гон ишеним башкача болгон. Мамлекет­тин, анын башчысынын өзгөчө белги­си катары каралган туулар мык­тылардын мыктысы, баатыр жигиттер тара­бы­нан өзгөчө кайта­руу­да болгон. Тынч­­тык кезде да, согуш кезинде да туу өзгө­чө көзө­мөлдө болуп, аздектелип сакталган. Согуш мезгилинде жоокер­лердин катуу сыноолордон өткөн, эр жүрөк, тайманбастарына, ке­рек болсо туу, өз эли, жери, мамлекети үчүн жанын кыюуга даяр, эч нерсеге карабай тууну көздүн карегин­дей сактоого жөндөмдүү жи­гит­терге гана ишеним көрсөтү­лүп, туу башы же тууну алып жүрүүчү катары дайындалган. Анткени башка чыгыш элдериндей эле туунун жыгылганы, душмандын колуна түш­кө­нү, ал тараптын жеңилгени­не тете болгон. Ошондуктан тууга бол­­гон мамиленин өзгөчөлүгү да ушун­да. “Манаста” тегин жерден “Туу түбүндө турушуп, Туу­буз кач­­пай турат деп, Кубат кылып уру­шуп...” деп айтылбаса керек.

Кыргыздардын туулары жөнүндө маа­лыматтар «Манас» эпо­сун­да да, байыр­кы кытай жазма булак­та­рында, орто кылымдардагы ар­аб жазма булак­тарында да кезде­шет. Мамлекеттин, анын баш­чысы ажонун туусу, ар бир ири кол башчы­лардын тууларына кыр­гыз­дарда өзгөчө маани-маңызга ээ болгон сый­мыктуу сим­вол бол­гон. кыргыздарда байыртадан эле тууну бе­кем тутуп, көздүн каре­гиндей сактап келгени маалым. Баса, мамле­кет­тин да, анын баш­ка­­руучусунун да символу болгон туу ар түрдүү аталышта да колдо­ну­луп кел­ге­ни маалым. Кыргыз элинде бул көрү­­нүш бир катар сино­нимдерде - бай­рак, асаба, желек, туу деп аталып келген. Бул орус тилинде деле флаг деген түшүнүк башка – стяг, полотнище, знамя сыяктуу түшүнүктөрдө колдону­луп келгендей эле көрүнүш. Кыр­гыз­дар тээ атам замандан бери эле тууга өзгөчө маани берип, керек болсо сыйынып, ас­тей­дил мамиле кы­лып келиш­кен. Байыртадан кыргыз элинин баш­ка­руучусунун туусу, өзгөчө чоң, зор абройго ээ болгон. Эл башыла­рынын, мамле­кет баш­чы­сынын туусу­нан айыр­ма­ланган туусу болгонун баса белгилөө абзел. Кадимки «Манас» эпосунда: Желке ылдый жол менен, Жети миң кол менен; Ак асаба, кызыл туу, Айгай­лаган ызы-чуу; Көк асаба, кызыл туу, Көк жанырган ызы-чуу. Алты жүз миң аскерибиз, Алты тууга бөлүндү. Туу жыгылды, хан өлдү, Тутушкандын баарысы, Туш-тушка качып жөнөдү. [2]

Ошол эле «Манаста» ар бир элдин, этностун, ири уруунун, жоо­кер­чиликте ири аскердик кошуундардын өз туулары болгондугу ай­тылат. Мисалы, хан Жакыптын кызыл туусу, Жамгырчынын аскер­леринин ак асаба, кызыл туусу, Эр Төштүк­түн желеги, алтын туу менен, Жер жарылган чуу менен. Ак асаба, туу менен, Айгай­лаган чуу ме­нен, Көк асаба, туу менен, Көк жа­нырган чуу менен. Музбур­чактын ак асаба, туусу тууралуу айтылат. Аталган эпосто кыр­гыз­дардын туусу, желеги, байрагы тууралуу төмөнкү саптар кездешет: «Же­леги туудан бөлүнбөй, Жердин жүзү көрүнбөй, Тозоңу тоо­дой со­зулуп, Туу байрагы кошулуп. Желек туудан бөлүнбөй, Жердин жү­­зү көрүнбөй, Асаба туудан бөлүнбөй, Асман чуудан көрүнбөй».[3] «Манас» эпосунда кыргыздардын тууларынын төрт түсү айты­лат: көк түс – көк асман, көк теңирдин түсү; ак – ыйык түс, сакрал­дык мааниге ээ түс; жашыл – жа­шоо­нун белгиси, түсү; кара – аза­нын бел­гиси. Мындай туулар аза күтүү учу­рун­да пайдаланылганы кабар­ланат.

Кыргыз элинин, алардын мамлекет башчысынын тээ байыртадан эле өз туусу болгондугу тууралуу маалыматтар байыркы кытай жаз­ма булакта-рында да маалымдалат. Бүт дүйнөгө белгилүү сино­лог, оку­муштуу Н.Я. Би-чуриндин (Иакинф) эмгектеринен биз төмөнкү маа­лыматтарды окуйбуз: «Хакяньсы-Хагас (кыргыздар). Хагас бул ба­йыркы Гяньгундар мамлекети. …Мамлекет башчысы Ажо деп ата­лат, башкалар да аны Ажо деп аташат. Анын эшиги­де туу ор­но­­тулган» [4]. Андан кем эмес мааниге ээ байыркы кытай маа­лы­мат­­тары экинчи бир окумуштуу И.В.Кюннердин эм­гек­­те­рин­де кез­де­шет: «…(алардын) (кыргыздардын – авт.) байрактары жа­на туу­лары бар. Алардын Ажосу дагы бир штандартын орнотту, анын тө­мөн жагы толук кызыл…».[5] Дагы бир маанилүү маалымат 20 жыл­­­дык кыргыз-уйгур согушунун мезгилине таандык болуп эсеп­телет. Бул жерде, жеңишке жетээрине көзү жетип, эрдик­кен кыргыз каганы уйгур каганына кайрылып: «Сенин тагдырың чечилди. Жа­кын­да мен сенин ордо-ңу ээлеп, тагыңа отурам. Ордо­ңун алдына атымды байлап, өз туумду орно­том…».[6] Жогоруда аталган маа­лы­маттарда туулардын түсү айтыл-байт. Бирок эки нер­сени байкоо­го болот. Биринчиден кыргыздардын жалпы туусу, мам­лекеттик туу­су тууралуу баяндалса, экинчиден мамлекет баш­чысы Ажо­нун же­ке штандарты тууралуу айтылып жатат. Байыр­тадан мамлекет баш­чы­нын штандарты катары башкаруучу динас­тия­нын туусу кол­до­нулуп кел­ге­ни да маалым.

Кыргыздардын тарыхында, тууларында араб доору да өз изин кал­­тырган. Ант­кенибиз белгилүү окумуштуу, профессор Ө.Караев­дин билдирүүсүндө тааны­мал араб окумуштуусу Абу Дулафтын чы­­гармасында: «Хирхиздер (кыр­­гы­­здар – авт.) – түрк уруулары… Алар­­дын мамлекет башчысы бар, баары ага баш ийишет… Алар­дын туусу жашыл түстө, аны майрам күн­дөрү илишет» - деген маалы­мат­тарды окуйбуз.[7]

Бул маалымат араб доору кыргыздар­дын туу­сунда да из калтырганы тууралуу кабар берет. Дал ушул эле араб ав­торунун маалыматын дүйнөгө атагы чыккан, танымал чы­гыш таа­нуучу В.В.Бартольд да өз эмгектеринде пайдаланган. Де­мек, жогору­дагы­ларды эске алсак кыргыз тарыхынын ислам доору­нун кээ бир мезгилинде кыр­гыздардын туусу жашыл түстө болгонун ка­бар­лайт. Бирок, эске алчу жаг­дай бул араб маалыматы, кыргыз­дар­дын туусу жашыл болгондугу тууралуу жалгыз гана маалымат экен­ди­гинде. Башка араб-перс булактарынан мындай маалыматтар­ды таба албайсыздар. Туу бүгүнкү түшүнүктөгү мамлекеттик сим­вол катары бизде ХХ кылымдын башында, Кеңеш өкмөтүнүн алгачкы жылдары пайда болгон саясий маданият. Алгач кыргыздардын өзүнүн туусу бол­гон эмес. Кыргыз эли биринчи кезекте Туркестан АССРинин, кийин РСФСРдин туусу алдында жүргөн. Кийин, ХХ кылымдын 20-жылдарынын акырында гана биз өз туубузга ээ бол­дук. Биз бир катар тарыхый маалымат­тардан Түрк. АССРинин туу­сунун сүрөтү таап чыктык. Дал ушул туунун алдында кыргыз эли өз улуттук мам­ле­кеттүү­лүгүнө жеткенге чейин жүргөнү да тарыхый чындык экенин тана албайбыз.

1919-21-ж. кыргыз эли курамында болгон Туркестан АССРинин туусу

Туркестан АССРинин оңдолгон туусу, 1921-1924-жж.

Кыргыздар, Турк. АССРи курамына кирген РСФСРдин туусу, 1918-ж.

Кыргыз АО курамына кирген РСФСРдин туусу, 1920-1937-жж.

Биринчи жолу кыргыз элинин мамлекеттик туусу 1929-жылы ка­был алын­­ган Кыргыз АССРинин Конституциясында – Баш мыйза­мын­­да бекитилген. Маалым болгондой 1927-ж. 7-мартта Кыргыз­стан Кеңештеринин I Уюш­туруучу курултайы өтүп, анда Кыргыз Со­веттик Социалисттик Авто­но­мия­луу Республикасы түзүлгөндү­гү тууралуу Декларация кабыл алынган. Бирок бул курултайда бир ка­тар себептерден улам Конституция кабыл алын­ган эмес. Кийин га­­на, 1929-жылы 30-апрелде Кеңештердин II Бүткүл кыргыз курул­тайы Кыргыз АССРинин Конституциясын – Баш мыйзамын кабыл алган. Ошол биринчи Конституцияда XVI баптын, VII бөлүгүнүн 96-берене­синде мамлекеттик туунун сүрөттөмөсү жазылган. Анда «Кыр­гыз Со­веттик Социалисттик Автономиялуу Республикасынын туу­су кызыл түстөгү чарчы байрактан туруп, анын сол жагындагы жогорку бурчуна орок балканын сүрөтү жайгашып, анын астында кыр­гыз, орус тил­деринде Кырг. А.С.С.Р. – Кирг. А.С.С.Р.» – деген жа­зуу жайгаштырылат деп айтыл­ган.[8] Бул жерде эске алчу жагдай, туу­нун жогорку сол бурчундагы Кыр­г. АССР жазуусу латын алфа­ви­тинде жазылган. Анткени 1928-жылы кыргыз жазуусу араб графи­ка­сынан латын алфавитине өткө­рүл­гөн. Ал кезде кыргыз жазуусу кирилицага өтө элек кези болгон. Ошондуктан бир тууда Кырг. АССРи деген жазуу эки графикада же алфавитте жазылып калган.

Биз дал ошол биринчи Конституцияга ылайык биринчи мамле­кеттик туубуздун сүрөтүн таап, сиздердин назарыңыздарга су­нуш кылып жатабыз.

Кыргыз АССРинин биринчи мамлекеттик туусу, 1929-1937-жж.

Белгилей кетчү жагдай, биринчи туубуз да, андан кийинки туу­ла­ры­быз да көзгө жагымдуу, кооз, ынанымдуу түр­дө адамды өзүнө тар­т­кан туулар болгону талашсыз.

Кийинки биздин мамлекеттик туубуз Кыргыз АССРинин Кыргыз ССР­и болуп кайрадан түзүлгөндүгүнө байланыштуу пайда болгон. 1937-жылы 23-мартта Кезексиз чакырылган Кыргыз ССРинин Кеңеш­те­­ри­нин V курултайы Кыргыз ССРинин жаңы Конституциясын – Баш мый­замын бекиткен. Ошол эле курултай­да Конституцияга мамлекеттик «Герб, туу, борбор» тууралуу атайын бөлүк жана беренелер кирги­зил­ген. Жаңы шарт­тарга, саясий өзгөрүүлөргө ылайык Кыргыз ССРинин жаңы мам­ле­кеттик туусу бекитилген. Ошол 1937-жылдагы жаңы Конс­ти­­туцияда Х баптын 116-беренесинде төмөнкүдөй маалыматтар кам­тыл­­ ган: Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасынын мамле­кет­тик туусу кызыл туудан жасалып, анын сол жактагы жогорку бурчуна ал­тын тамгалар менен үстүндө кыргызча Кыргыз ССР, астында орусча Киргизская ССР деп жазылат. Туунун туурасы 1 метр, узуну 2 метр – деп белгиленген.[9]

Бул жерде да эске алчу жагдай 1937-40-жылдарга таандык мамлекет­тик туу­дагы жазуу эки баш­ка арипте - алфавитте жазылган. Анткени 1940-жыл­га чейин Кыр­гызстанда латин графикасы колдонулуп келсе, ошол жылдан баштап респуб­ли­канын иш кагаздары орус алфавитине, ки­ри­ли­цага өткөн. Ошондуктан 1937-40-жылдары колдонулган мамле­кет­­тик тууда эки башка алфавитте жазылган жаз­уу камтылган. Демек, 1937-жылы бекитилген мамлекеттик тууда кыргыз ти­лин­де «QЬRGЬZ SSR» жана орус тилинде «КИРГИЗСКАЯ ССР» - деген чоң тамга­лар менен жазуулар болгону анык.

1937-40-жж. Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусу.

1940-жылы кыргыз жазуусу толугу менен орус алфавитинге өткөндү­гүнө бай­ланыштуу жазма маданиятыбызга толук өзгөрүү кир­ги­зилген. Ошол өзгөртүү­лөр­дүн натыйжасында Кыргыз ССРинин туу­суна да өз­гөрүүлөр киргизилген. Демек, жаңы жазма маданияттын кирги­зил­ге­нине байланыштуу 1940-жылдан баштап биздин элинин мамлекет­тик туу­сунда да өзгөрүү киргизилип, эми республиканын расмий ата­лышы туунун сол жак жогорку бурчуна кыргыз тилинде чоң тамгалар менен «КЫРГЫЗ ССР» жана орус тилинде «КИРГИЗ­СКАЯ ССР». Этим флагом гордились наши предки советского Кыргызстана.

Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусу 1940-1952-жж.

Биздин, Кыргызстандын улуу муундагы мекендештерибизге, ата-ба­ба­лары­быз-­­ га кө­нүк, көздөрүнө жагымдуу болгон үч түстүү мамле­кеттик туубуз 1952-жыл­дын 22-декабрында кайрадан бекитилген. Дал ош­ол көркөмдүү да, кооз да Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусу көптө­гөн улуу муундардын эсинде калган. Ошентип, 1952-жылдын 22-дека­брын­да жарык көргөн Кыргыз ССРинин Жогор­ку Кеңешинин Прези­диу­мунун Указына мамлекеттик тууга ылайык төмөнкүдөй өзгөртүү­лөр киргизилген: Кыр­гыз ССРинин мамлекеттик туусуна өзгөртүү­лөр киргизүү менен Кыр­­гыз Советтик Социалисттик Республикасынын мам­ле­­кет­тик туусу кызыл тукабадан жасалып, так ортосунан өткөн, туу­нун үчтөн бир бөлүгүн камтыган көк түстөгү сызык камтылат. Көк түс­төгү сызык­тын дал ортосунан, туунун жыйырмадан бир бөлүгүн кам­тыган ак сы­зык өтөт. Туунун сол жактагы жогорку бөлүгүнө ал­тын­дан орок жана балка, анын үстүндө беш жылдыз түшүрүлөт. Туу­нун туурасы 1 метр, узуну 2 метр. [10]

Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусу, 1952-1981-жж.

Чынында эле биздин ошол мамлекеттик туубуз, СССРдин союз­дук респуб-лика­ларынын тууларынын ичиндеги абдан кооз туусу бол­гону кашкайган чындык. Бул жеке эле менин пикирим эмес, бул ойдо, пикирде бир катар улуу муундардын өкүлдөрү бар жана болгон десем жаңылышпаймын. Дал ошол туунун алдында кыргыз элинин бир ка­­тар муундары өсүп, ар түрдүү ийги-ликтерге жетишип, респуб­ли­ка­быздын туусун желбиреткен. Жогору-дагы мамлекеттик туубуздун алдында Кыргыз ССРи зор ийгиликтерге жетиш­кени да маалым. Дал ошол туубузга республиканын өзгөчө жетиш­кен­диктери үчүн эки Ленин ор­дени (1957, 1963-жж.), Элдердин достугу орде­ни (1972-ж.) жана Октябрь революциясы ордени (1974-ж.) та­гыл­га­ны да сыймыктуу көрү­нүш экени талашсыз.

Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусундагы ордендер

Эң узак мөөнөткө чыдаган мамлекеттик туубузга чындап эле төрт жолу орден тагылып, республикабыздын сыймыгы болгону тары­хый чындык.

Мамлекеттик тууга кийинки кээ бир өзгөртүүлөр 1956-жылдын 14-янва­рын­да Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин Прези­диу­му­нун Указына ыла­йык киргизилген. Указга ылайык «Кыр­­гыз Совет­тик Социа­лист­тик Респуб­лика­сынын мамлекеттик туусу тууралуу жо­бо» кабыл алынган. Жободо Конс­ти­туциядагы мамлекеттик символ - туу тууралуу беренеге толуктоо иретинде төмөн­күлөр айтылган: Туу­да­гы балка менен орок белгиси ар тарабы туунун 6/1 бөлүгүн түзгөн ата­йын төрт бурчтукка алынат. Ороктун шиштүү учу төрт бурчтуктун жо­гор­ку дал ортосуна туш келет, ал эми ороктун кармагыч жагы төрт бурчтуктун төмөнкү кырына туш келет. Ороктун кармагыч бөлүгү төрт бурчтуктун диагоналынын 3/4 бөлүгүн түзөт. Беш жылдыздын учтары туунун туурасынын 1/10 диаметрдеги тегеректин ичине жай­ гаш­ты­рылат. Беш жылдыздын, орок менен балканын так орто­сунун вертика­лы туунун кармагычынан туунун узундугунун 1/3 бөлүгүндө жайгашты­ры­лат. Туунун жогорку четинен беш жылдыздын орто­су­­на чейинки аралык туунун туурасынын 1/10 бөлүгүнө туура ке­лет - деп айтылат.[11] Эскерте кетчү нерсе, биринчи жолу мамлекеттик туу­нун автору, дал ушул өзгөр­түүлөрдү киргизген эскиздин автору катары Трус­ковский Лев Гавриловичтин аты аталат. [12] Бул мам­ле­кеттик туунун автору катары биринчи жолу анын эскизинин авто­ру жарыяланган алгачкы учур.

Кыргыз ССРнин туусунун эскизи, 1956-ж.

Жогоруда биз сөз кылып жаткан мамлекеттик туу тууралуу Жо­бо­го ылайык Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусу СССРдин жана башка союздук республикалардын туусунан андагы беш жылдыз­дын башка тууларга салыш­тырганда бир аз чоңдугу (орок менен бал­канын сүрөтүнө караганда), орок менен балканын төмөн­кү чеги кызыл менен көк сызыкка чейин жетип тур­гандыгы менен айырма­ла­нат. Дагы бир айырмачылыгы башка баардык союз­дук рес­­публи­ка­лардын (Грузин жана Туркмөн ССРинин тууларынан башка­лар­дын)тууларында беш жыл­дыз тартылган тегеректин диа­ме­три, орок менен балка тартылган төрт бурчтуктан эки эсе аз орунду ээлеген­ди­гинде. Кыргыз ССРинин туусундагы беш жылдыздын тегереги­нин диаметри (туунун туура­сы­нын 1/10 бөлүгүн) орок менен балка тартылган төрт бурчтуктун жары­мы­нан чоң болгон (туунун туура­сынын 1/6 бөлүгү).

Кыргыз ССРинин мамлекеттик туусуна кезектеги ондоп, түзөтүү­лөр 1981-жылдын 2-июнунда киргизилген. Дал ошол күнү кабыл алынган (№1475-Х) Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин Прези­диу­­му­нун Указына ылайык «Кыр­­­гыз Совет­тик Социа­лист­тик Рес­пуб­­ли­касынын мамлекеттик туусу туу­ралуу жобонун» жаңы редак­ция­сы кабыл алынган. Анда малекеттик туунун не­гизи мурдагы боюнча калып, бирок кээ бир графикалык өзгөртүүлөр кир­ги­зил­ген. Мурдагы­дан айырмаланып бул жолку өзгөртүүдө Кыргыз ССРинин мамле­кет­тик туусунан беш жылдыздын, орок менен балканын сүрөтү алынып салын­ган.[13]

Кыргыз ССРинин туусу, 1981-1992-жж.

Дал ушул мамлекеттик туу менен биз эгемендүүлүккө жана көз ка­ранды эмес­тик­ке жетиштик. Эгемендүүлүктүн алгачкы жылдары да дал ушул туу менен башталганы тарыхый чындык.

Эгемендүү жана көз карандысыз Кыргыз Республикасынын мам­ле­кеттик туусу мындан чейрек кылым мурда 1992-жылы 3-мартта кабыл алынган. Ага байланыштуу жаңы Конституцияда да мамле­кеттик символдор тууралуу ата­йын берене кабыл алынган. Алгач Коснтитуциялык берене тууралуу сөз кылалы. 1993-жылдын 5-ма­йын­да кабыл алынган жаңы, Кыргыз Республика­сынын Конститу­ция­сынын «Жалпы принциптерин» камтыган биринчи бап­тын 6-беренесинде «Кыргыз Республикасы мамлекеттик ыйык белги­лери – Туусу, Герби, Гимни бар. Кыргыз Республикасынын борбору - Бишкек шаа­ры» - деп жазылган.[14]

Ал эми азыркы кыргыз мамлекети, Кыргыз Республикасын бүт дүйнөгө тааныткан мамлекеттик туубуз 1992-жылдын 3-мартында кабыл алынып, ал мамлекеттик ыйык белги катары «Кыргыз Рес­пуб­ликасынын мамле­кет­тик символдору тууралуу Кыргыз Рес­пуб­­ли­­ка­сынын мыйзамы» менен бе­кем­делген жана корголгон. Атал­ган мыйзам Кыргыз Рес­пуб­ликасынын Жо­гор­ку Кеңешинин Мый­зам чыга­руу палатасы тара­бынан 2004-жылы 17-ию­лун­да (№ 91) кабыл алынган. Дал ошол мыйзамга ылайык мамлекеттик ыйык белгилер, алардын аталышы, сүрөттөмөлөрү, рас­мий колдонулушу беки­тил­ген. [15]

Ал мыйзамдын 3-беренесинде: «Кыргыз Республикасынын Мамле­кет­тик туусу ортосуна кырк нуру тегиз чачыраган алтын түстөгү күн алка­гынын, күн алкагынын ичине кыргыз боз үйүнүн кызыл түс­төгү түндү­г­нүн сүрөтү түшүрүлгөн тик бурчтуу кызыл кездеме­ден жа­салган. Туу­нун эни анын узундугунун бештен үчүн түзөт. Нур­­­­луу ал­кактын диа­мет­ри туунун энинин бештен үчүн түзөт. Күндүн жана нурлуу алкак диаметрлеринин катышы - бештен үчкө барабар. Түн­дүктүн диаметри нурлуу алкактын диаметринин жары­мы­на бара­бар» - деп айтылган.[16]

1992-жылдын 3-мартында кабыл алынган Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик туусу.

Маалым болгондой азыркы мамлекеттик туубуз 30 жыл мурда, тагыраак айтканда 1992-жылы 3-мартта республиканын Жо­гор­ку Кеңеши тарабынан бекитилген. Дал ошол жаңы туубуз, бай­ра­гыбыз айтылган жылдын 5-март күнү азыркы Өкмөт үйүнүн - Ак үйдүн үстү­нө желбиреп көтөрүлгөн. Бул тарыхый күн көпчүлүктүн эсинде кал­ганы да тарыхый чындык. Анткени, азыркы туубуз мам­лекеттик сим­­­волдор тууралуу кароо-сы­накка, конкурска сунуш­тал­ган көптө­гөн эскиздерден, үлгүлөрдөн атайын комиссиянын чечи­ми­не ыла­йык тандалып, Жогорку Кеңеште талкууланып, андан ки­йин гана кабыл алынган. Ошентип азыркы мамлекеттик туубуз Эдил Айдарбеков, Бекбосун Жайчыбеков, Сабыр Иптаров, Жусуп Ма­таев, Маматбек Сыдыков сыяктуу авторлор тобунун эмгегинин натыйжасы болду.

Учурдагы туубуздун негизги түсү кызыл. Кызыл түс айкөл Ма­нас­­тын туу­сунун түсүн элестетет. Туунун бир түстүү кызылдыгы эр­дикти жана тай­ман­бас­тыктын белгисин туюндурат. Туунун орто­сун­да күн алка­гы­нын ичине кыргыз боз үйү­нүн кызыл түстөгү түндү­гүнүн сүрөтү чагылдырылган. Түн­дүк ата үйү­нүн, үй кутунун, кыр­гыз элинин жана өлкөдө жашап жаткан баар­дык элдердин биримди­гинин, бакубатчылыктын, ааламдын же төгө­рөк­түн төрт бурчунун белгиси. Алтын түстөгү күндүн тегиз чачы­раган кырк нуру бирдик­түү кыргыз элинин түптүү 40 уруусу­нун, 15 оң канат, 15 сол канат, 10 ичкилик урууларынын биримди­гин, ын­ты­макчылыгын айгинеле­ген белги.

Ошентип, биз 2010-жылдан бери ар жылы мамлекеттик туу күнүн рас­мий белгилеп келебиз. Быйылкы жылы 30 жылдык мааракени бел­гиле­гени тура­быз. Бул күндү эгемендүү жана көз каран­ды­сыз Кыр­гыз Респуб­ликасынын ыйык белгиси, мамлекеттик туу күнү ка­тары татыктуу тособуз деген пикир­демин. Айрыкча баардык айыл, элет жериндеги, майда жана ири шаарлар­дагы, эки борбору­бузда­гы мекеме ишканаларда, окуу жайларда, администра­тивдик борбор­лор­до Кыргыз Республикасынын мамле­кет­тик туусу салта­нат­туу көтөрүлүп, анын маани-маңызы, ар тараптуу тарыхы, баскан жолу туура­луу кенен түшүндүрүү иштери жүргүзүлүп, мам­лекет­тик тууну көздүн каре­гин­дей бекем сактоо, өзгөчө кастарлап, этият мамиле кылуу тууралуу тар­биялык маанидеги насааттар кеңири айтылат де­ген ойдомун.

Анткеним бүгүнкү мамлекеттик туубуз менен улуттук мамлекети­биз, Ата Мекенибиз, Кыргыз Республикасы бүт дүйнөгө таанылып, баардык расмий саясий жолугушууларда, ар түрдүү саммиттерде, эл аралык уюмдарда, олим-пиадаларда, мекендештерибиздин ар түрдүү спорттук, маданий, илим-билим тармагындагы жетишкендиктерин­де дал ушул туубуз желби­реп, ар кимибиз-дин патриоттук сезими­биз­ди ойготуп, элибиз, жери­биз, мекендештерибиз үчүн сыймыгы­быз­ды арттырып, өзгөчө аб­рой алып келип жатканы да талашсыз. Биздин мамлекеттин ыйык белгиси, туусу биздин сыймыгыбыз экени айгине көрүнүш.

Сөзүбүздүн акырында калыстык үчүн айтыла турган дагы бир сөз. Биздин учурдагы мамлекеттик туубуз оңой эле өз ордун таба койгон жок. Бүгүнкү күндө да бул туубуз анча жакпаган кээ бир мекен­дештерибиз жок эмес. Эгемендүүлүк жана көз каранды эместик жылдарында мамлекеттик симво­лу­буз – туубуз тууралуу талаш-тартыштар токтолбой эле келе жатканы да чын­дык. Биздин Жогорку Кеңештин өзүндө эле акыркы 25 жыл ичинде эки жолу мамлекеттик туубузду алмаштыруу, өзгөртүү боюнча маселе көтө­рү­­лүп, бирок өз тыянагын берген жок. Коомчулук, көпчүлүк азыр­кы туубузду сактап калды. Ал эми тууну өзгөртүү боюнча демилге­чи­лер ар түрдүү доо­мат­­тарды коюп келишүүдө. Алар туунун тү­сүнөн баштап, андагы чагыл­ды­рылган символдордун элесине чейин өзгөртүүнү сунушташып, көбү мамле­кеттик туу боюнча өз ва­риант­тарын да сунуштап келишүүдө. Бирок күн­дөлүк турмуш, коом­­дук турмуш көрсөткөндөй алардын ойлору, пикирлери азыр­кы күнгө чейин сунуш катары эле калып жатат.

Желбирей бер эгемендүү, көз карандысыз Кыргыз мамлекетинин Туусу!!!